Eenzaamheid onder ouderen met een migratieachtergrond: wat weten we?

Waarom komt eenzaamheid onder ouderen met een migratieachtergrond vaker voor dan onder ouderen zonder migratieachtergrond? En wat helpt om eenzaamheid onder hen te verminderen of te voorkomen? Movisie onderzoekt deze vragen door middel van literatuuronderzoek en door het houden van focusgroepen met ouderen zelf. In dit artikel delen we de oorzaken, risico’s en werkzame elementen uit de literatuur.

In Nederland heeft zo’n 10% van de ouderen (55+) een eerste generatie migratieachtergrond en nog eens 5,5% een tweede generatie migratieachtergrond. In totaal gaat het om ruim 850 duizend ouderen. Bovendien zal het aandeel ouderen met een migratieachtergrond de komende jaren stijgen. De migratieachtergrond van deze ouderen is divers: zo hebben veel ouderen een herkomst in voormalig koloniën als Suriname en Indonesië. Ook komen veel van deze ouderen uit voormalig gastarbeiderslanden Turkije en Marokko, of uit buurlanden van Nederland.

Weinig bestaande kennis

Ondanks de (groeiende) omvang en de diversiteit van deze ouderen is het onderzoek over oorzaken en ervaringen van eenzaamheid schaars. Dit terwijl we weten dat eenzaamheid ernstige gevolgen kan hebben en ouderen met een migratieachtergrond een hoger risico lopen op gevoelens van eenzaamheid. Zo laat onderzoek naar ouderen met een Turkse en Marokkaanse migratieachtergrond zien dat deze ouderen zich nog sterker of vaker eenzaam voelen dan leeftijdsgenoten zonder migratieachtergrond. Ook kijkt veel onderzoek niet naar de ervaring van eenzaamheid, ondanks dat deze sterk kan verschillen. Daarnaast richt veel onderzoek zich op ouderen met een Turkse of Marokkaanse migratieachtergrond, waardoor veel ouderen met andere migratieachtergronden buiten beeld blijven. Vanwege weinig onderzoek naar de oorzaken en ervaringen van eenzaamheid onder deze ouderen weten we ook weinig over het voorkomen en verminderen van eenzaamheid. Bestaande aanpakken om eenzaamheid te verminderen en voorkomen lijken niet aan te sluiten bij deze ouderen. Movisie ging op zoek naar wat we wél weten. Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid? Hoe voorkomen we die eenzaamheid? En welke kennis ontbreekt nog? 

Oorzaken en risico’s 
Oorzaken van eenzaamheid worden vaak ingedeeld in drie categorieën: individuele oorzaken, oorzaken in verandering van het sociale netwerk en maatschappelijke oorzaken. Belangrijk om te noemen is dat veel van deze oorzaken dus voor alle ouderen gelden: zowel voor ouderen met als zonder migratieachtergrond. Wel blijkt uit onderzoek dat ouderen met een migratieachtergrond andere risicofactoren hebben waardoor zij meer kans lopen op gevoelens van eenzaamheid.

Individuele oorzaken 
Gezondheidsproblemen, zoals verminderde mobiliteit of psychische problemen, kunnen eenzaamheid bevorderen. Gezondheidsproblemen kunnen namelijk sociaal of diepgaand emotioneel contact met anderen moeilijker maken, doordat iemand niet in staat is om contact te onderhouden. Ook kunnen gezondheidsproblemen leiden tot verminderde participatie in de samenleving. Dit kan gevoelens van eenzaamheid vergroten. Verder ervaren ouderen met een migratieachtergrond hun gezondheid op jongere leeftijd (65-) vaak als minder goed dan ouderen zonder migratieachtergrond en hebben zij doorgaans hogere zorgkosten. 

Ook een lagere sociaaleconomische status is een oorzaak van eenzaamheid. Dit vergroot namelijk het risico op verminderde gezondheid. Ook zorgt dit voor minder financiële mogelijkheden tot zorg, ondersteuning en participatie. Veel ouderen met een migratieachtergrond in Nederland hebben een relatief lage sociaaleconomische status, omdat zij vaker werk(t)en in laagopgeleide en minder goed betaalde banen en vaker geen volledige AOW hebben opgebouwd. Deels komt dit door arbeidsmigratie uit de jaren 60 en omdat eerder afgeronde opleidingen en vaardigheden in het land van herkomst vaak anders gewaardeerd worden in het land van aankomst. 

Voor ouderen met een migratieachtergrond kan een taalbarrière de kans op eenzaamheid vergroten. Dit kan namelijk het aanvragen van hulp en ondersteuning en  het leggen van nieuwe contacten in Nederland moeilijker maken. 

Oorzaken in verandering van het sociale netwerk
Door de migratie wonen familie en vrienden van ouderen met een migratieachtergrond vaak in het land van herkomst. De afstand tot deze dierbaren kan zorgen voor gevoelens van verlies. Ook kan dit ervoor zorgen dat er weinig verbondenheid ervaren wordt met Nederland. 

Wanneer mensen ouder worden, verandert hun sociale netwerk. Denk bijvoorbeeld aan een verhuizing of door het overlijden van een partner of vrienden. Dit soort veranderingen kunnen leiden tot eenzaamheid. Maar ook de verwachtingen van het sociale netwerk kunnen oorzaak zijn voor eenzaamheid. Ouderen met een migratieachtergrond hebben vaak een hoge verwachting van hun kinderen over de betrokkenheid bij de familie. Maar deze kinderen kunnen niet altijd voldoen aan de verwachtingen vanwege het eigen werk en gezinsleven. Het verschil in de verwachting en de werkelijke betrokkenheid kan gevoelens van eenzaamheid geven. Daarnaast blijkt dat ouderen met een migratieachtergrond vaker een homogeen netwerk hebben met relatief veel familie en mensen uit de eigen directe kring. Dit vergroot het risico op eenzaamheid wanneer hun netwerk wegvalt

Maatschappelijke oorzaken
Tot slot zijn er ook maatschappelijke oorzaken van eenzaamheid. Dit geeft het interessante inzicht dat eenzaamheid ook door onze maatschappij zelf gevormd wordt. Sommige risicofactoren voor ouderen met een migratieachtergrond worden gecreëerd in de manier waarop onze samenleving is ingericht en doordat de aanpak van eenzaamheid onvoldoende op deze ouderen afgestemd is. 
Een van de maatschappelijke oorzaken heeft te maken met het gemak waarmee ouderen contact leggen met anderen, en hoe dit in onze samenleving mogelijk gemaakt wordt. Zo kan discriminatie zorgen voor uitsluiting van ouderen met een migratieachtergrond, waardoor zij minder zullen participeren in de samenleving en zich minder verbonden voelen met Nederland. Dit kan gevoelens van uitsluiting en eenzaamheid tot gevolg hebben. Ook andere maatschappij-brede factoren spelen hierbij een rol. Denk bijvoorbeeld aan een mogelijke taalbarrière. Dit maakt participatie moeilijker, omdat informatie en hulp vaak niet laagdrempelig en in onbegrijpelijke taal wordt aangeboden. De aanpak van eenzaamheid houdt bovendien lang niet altijd rekening met de culturele achtergrond en gebruiken, waardoor deelname niet altijd aantrekkelijk is voor deze ouderen. 

Eenzaamheid voorkomen en verminderen
Nu we verschillende oorzaken van eenzaamheid onder ouderen met een migratieachtergrond hebben verkend, rest de vraag over de preventie en aanpak. Want wat helpt om eenzaamheid onder deze ouderen te verminderen en te voorkomen? Movisie schreef een wat werkt dossier over de aanpak van eenzaamheid. Hierin is onder meer de effectiviteit van de aanpak van eenzaamheid bij ouderen onderzocht. Het onderzoek richt zich niet specifiek op ouderen met een migratieachtergrond, maar bevat veel werkzame elementen die voor alle ouderen gelden. Onderzoek dat zich specifiek richt op ouderen met een migratieachtergrond laat zien dat er aan de voorkant meer nodig is wanneer het gaat om deze ouderen. Dit betekent dat er beter nagedacht en samengewerkt moet worden met andere partijen, zoals bijvoorbeeld een belangenorganisatie of netwerk voor migranten, om goed aan te sluiten op de behoeften van deze ouderen

Uiteindelijk blijkt dat er voor eenzaamheidsinterventies voor ouderen met een migratieachtergrond vooral aandacht nodig is voor de aansluiting bij de leefwereld. Ondanks dat dit makkelijk klinkt, wordt er in de praktijk nog weinig gehoor aan gegeven. Gesprekken met ouderen over hun ervaringen met eenzaamheid kunnen inzicht geven in wat voor hen belangrijk is en hoe interventies hier op aan kunnen sluiten. Ervaringen kunnen namelijk sterk verschillen. Los van de algemene culturele aspecten voor ouderen met een bepaalde migratieachtergrond is het belangrijk om aandacht te hebben voor het individu. Elke oudere is namelijk uniek en wordt niet alleen gedefinieerd door de eigen migratieachtergrond, maar ook door ervaringen, opleiding, familiesamenstelling en normen en waarden. 

Movisie voert op dit moment verschillende gesprekken met ouderen met een diverse migratieachtergrond om erachter te komen hoe zij ouder worden en eenzaamheid ervaren. Ook vragen wij hen naar de aanpak van eenzaamheid: hoe zien zij het voorkomen en verminderen van eenzaamheid voor zich? Met deze inzichten willen we bijdragen aan betere kennis en handvatten over eenzaamheid bij ouderen met een migratieachtergrond.

 

Literatuurlijst

Centraal Bureau voor de Statistiek (2020a). Hoe eenzaam voelen we ons? Den Haag: CBS. Geraadpleegd via: Hoe eenzaam voelen we ons? - Nederland in cijfers 2020 | CBS
Centraal Bureau voor de Statistiek (2020b). Jaarrapport integratie 2020: Gezondheid. Den Haag: CBS. Geraadpleegd via: Gezondheid - Jaarrapport Integratie 2020 | CBS
Centraal Bureau voor de Statistiek (2022). Migrantenouderen in Nederland. Een beschrijvende analyse van de leefsituatie van ouderen uit de 20 grootste herkomstgroepen. Den Haag: CBS. Geraadpleegd via: Migrantenouderen in Nederland (cbs.nl)
Van Tilburg, T. G., & Fokkema, T. (2020). Stronger feelings of loneliness among Moroccan and Turkish older adults in the Netherlands: In search for an explanation. European Journal of Ageing. 
Fokkema, T., & Das, M. (2021, Juni). Marokkaanse en Turkse migrantenouderen zijn eenzaam ondanks sociale contacten. Demos, pp. 5-7.
Fokkema, T., & Ciobanu, R. O. (2021). Older migrants and loneliness: scanning the field and looking forward. European journal of ageing, 18(3), 291-297. 
Fokkema, T., & Das, M. (2021, Juni). Marokkaanse en Turkse migrantenouderen zijn eenzaam ondanks sociale contacten. Demos, pp. 5-7.
Fokkema, T., & Van Tilburg, T.G. (2007). Zin en onzin van eenzaamheidsinterventies bij ouderen [Loneliness interventions among older adults: Sense or nonsense?]. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 38, 185-203
Van der Zwet, R., de Vries, S., & Van de Maat, J.W. (2020). Wat werkt bij de aanpak van eenzaamheid. Utrecht: Movisie. Geraadpleegd via: wat-werkt-eenzaamheid-dossier-2020.pdf (movisie.nl)
Kolste, R., Bozkir-Uysal, Ö., El Jaouhari, S., & Van den Broeke, J. (2021). Gezondheid en kwaliteit van zorg voor iedereen: Eenzaamheidsinterventies. Utrecht: Pharos. Geraadpleegd via: PHAROS-Eenzaamheidsinterventies.pdf
Van Campen, C., Vonk, F., & Van Tilburg, T. (2018). Kwetsbaar en eenzaam? Risico’s en bescherming in de ouder wordende bevolking. Den Haag: Sociaal Cultureel Planbureau (SCP). Geraadpleegd via: Kwetsbaar en eenzaam? | Publicatie | Sociaal en Cultureel Planbureau (scp.nl)
Klokgieters, S., Van Tilburg, T., Deeg, D., & Huisman, M. (2028). Gezondheidsverschillen onder ouderen migranten in Nederland. Demos, 34(9). Geraadpleegd via: Gezondheidsverschillen onder oudere migranten in Nederland - NIDI
Nhass, H., & Verloove, J. (2020). Tussen verveling en vereenzaming. Een kwalitatief onderzoek naar hoe ouderen met een Marokkanse achtergrond eenzaamheid en ouder worden in Nederland beleven. Geraadpleegd via: Tussen verveling en vereenzaming | Kennisplatform Inclusief Samenleven (kis.nl)
Pharos (2019). Eenzaamheid bij ouderen met lage SES en migratieachtergrond vraagt om andere oplossingen. Geraadpleegd via: Eenzaamheid bij ouderen met lage SES en migratieachtergrond vraagt om andere oplossingen - Pharos
Klok, J., van Tilburg, T. G., Suanet, B., Fokkema, T., & Huisman, M. (2017). National and transnational belonging among Turkish and Moroccan older migrants in the Netherlands: protective against loneliness?. European Journal of Ageing, 14(4), 341-351.
Van de Maat, J.W., Kok, E., & Damhuis, E. (2022). Eenzaamheid verminderen. Wat kunnen we leren van 15 eenzaamheidsprojecten? Utrecht: Movisie. Geraadpleegd via: Eenzaamheid verminderen - geleerde lessen.pdf (movisie.nl)
Coalitie Erbij Rotterdam (juni, 2022). Verslag bijeenkomst zingeving bij mensen met een migratieachtergrond. Geraadpleegd via: Verlag bijeenkomst Lerende Praktijk Migratie en Eenzaamheid • CER (coalitieerbijrotterdam.nl)